Stary cmentarz żydowski w Puławach powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XVIII wieku. Do końca funkcjonowania (1895 r.) nie znajdował się w granicach Puław i nie należał do kahału puławskiego – takiego bowiem jeszcze nie było. Osadnictwo żydowskie w XVIII w. obejmowało Włostowice – osadę w pobliżu Puław. We Włostowicach powstała gmina wyznaniowa (kahał) i należący do niej cmentarz. Rozwój Puław sprawił, że na przełomie XVIII i XIX wieku przerosły Włostowice. W tym okresie mieszkający we Włostowicach Żydzi przenoszą się do Puław. Napływają także Żydzi z pobliskiej Końskowoli i innych miast. Władze rosyjskie nie zgadzają się na przeniesienie kahału do Puław, ani na założenie w Puławach cmentarza żydowskiego. Dlatego do 1895 r. mieszkający w Puławach Żydzi należą do kahału włostowickiego i chowają swoich zmarłych na cmentarzu znajdującym się obecnie przy ulicy Kilińskiego. Po wydaniu zgody na założenie nowego cmentarza w Puławach, stary cmentarz zamknięto. Stojące na nim nagrobki zostały użyte do utwardzania chodników podczas okupacji niemieckiej w latach 1939-1944. Ocalałe fragmenty przewieziono po wojnie na cmentarz w Kazimierzu Dolnym, na Czerniawach. Na terenie cmentarza uruchomiono należące do Cepelii zakłady drzewne. Później budynki Cepelii wykorzystywano na garaże i warsztaty samochodowe. Sam plac cmentarny jest obecnie nieuporządkowany, w miejscach utwardzonych służy jako parking. Same Włostowice od 1934 roku są częścią Puław.
Nowy cmentarz żydowski w Puławach powstał w 1895 r. przy drodze prowadzącej do Dęblina, w pobliżu cmentarza prawosławnego. Został zdewastowany podczas okupacji niemieckiej. Po wojnie, razem z cmentarzem prawosławnym został zniszczony przy użyciu ciężkiego sprzętu. Na terenie cmentarza prawosławnego powstała zajezdnia PKS, a na terenie kirkutu plac Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej wykorzystywany m.in. jako zajezdnia autobusów komunikacji miejskiej.
Z dawnym cmentarzem żydowskim przy obecnej ulicy Dęblińskiej sąsiaduje cmentarz wojenny. Na jego terenie postawiono w latach dziewięćdziesiątych XX w. pomnik poświęcony społeczności żydowskiej.
Widok na teren dawnego cmentarza.
W muzeum PTTK znajdującym się przy ulicy Czartoryskich w Puławach przechowywane są dwa fragmenty macew. Nie jest do końca pewne, że pochodzą z puławskich kirkutów.
Zdjęcia z dnia 29.07.2010 r.
Synagoga
Osada puławska rozrastała się od końca XVIII wieku. Początkowo jako osada przy pałacu Czartoryskich. Większe grupy Żydów zamieszkiwały wtedy w Końskowoli i we Włostowicach. Wzrost liczby mieszkańców oznaczał też większą liczbę osób wyznania mojżeszowego (jak kiedyś ich określano). Nawet szybszy czasami niż pozostałej ludności. Jednak nie następował on równomiernie. Pod koniec XVIII wieku Żydzi stanowili 73% mieszkańców. Pod koniec wieku następnego 64%. Po pierwszej wojnie światowej już poniżej 50%, a przyłączenie do miasta nowych obszarów w 1934 roku jeszcze bardziej obniżyło procentowy udział Żydów w ogólnej populacji miasta. Okresem największej zamożności miejscowych Żydów jak i zapewne wszystkich mieszkańców, była druga połowa XIX wieku. Wtedy to powstały dwie puławskie drewniane bóżnice. Prawdopodobnie na miejscu jednej z nich powstała bóżnica murowana.
Sięgając do przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie Wykazu bożnic i domów modlitwy znajdujących się na terenie starostwa powiatowego puławskiego i Charakterystyki budżetów gmin wyznaniowych żydowskich w powiecie puławskim sporządzonych w roku 1922 można się dowiedzieć, że Gmina wyznaniowa w Puławach obejmowała swoim zasięgiem wsie: Wólkę Profecką, Włostowice (obie przyłączone do Puław w 1934 roku) i Wronów, a także gminy Żyrzyn i Gołąb. Jej nieruchomości to: synagoga, łaźnia, plac i dom modlitwy (zapewne chodzi o synagogę drewnianą). Starosta puławski w tym dokumencie podał też dane dotyczące frekwencji wiernych w bóżnicach. W liczącej w 1922 roku 56 lat miała ona wynosić 100-200 osób. W liczącej zaś 38 lat 75-200 osób.
Łatwo można wyliczyć wiek obu bożnic. Starsza, drewniana miała powstać w 1866 roku. Nowa, murowana w roku 1884. Ta druga była budynkiem większym, a niższa frekwencja mogła być spowodowana jej uszkodzenia w 1915 roku w trakcie działań wojennych. Na remont czekała do końca lat dwudziestych. To w 1929 roku Gmina wyznaniowa stworzyła listą płatników składki bóżnicznej biorąc pod uwagę potrzeby remontowe. Z tego powodu jako płatnicy pojawili się nie tylko mieszkańcy Puław ale i przedsiębiorcy związani z Puławami. Szczególnie Żydzi warszawscy będący właścicielami statków kursujących między Warszawą a Puławami. Budynki wchodzące w skład kompleksu synagog (dwie synagogi i mykwa) zostały zniszczone podczas drugiej wojny światowej. Ludność żydowską z Puław wysiedlono zaś pod koniec grudnia roku 1939.
Niewiele zachowało się przedstawień puławskiej synagogi. Wcale, jeżeli chodzi o starą. W przypadku synagogi nowej jest jedno zdjęcie wykonane zimą i znajdujące się w zbiorach Mikołaja Spóza. Czasami można odnaleźć je opisane jako pochodzące z innych zbiorów starych fotografii ale jak sądzę to jest najbliższe prawdy.
Oprócz tego w Archiwum Państwowym w Lublinie przechowywane są plany tej synagogi zatwierdzone w sierpniu 1930 roku, a sporządzone zapewne w celu przeprowadzenia w niej remontu. Skany z odbitek kserograficznych tych planów zamieszczam poniżej. Przepraszam za ich jakość – nie posiadam lepszej kopii. Po kliknięciu w obrazek ukaże się jego wersja o szerokości 2500 px.
Budynek synagogi miał długość niemal 19 m, szerokość ok 16,5 m. Nawa główna przykryta była sklepieniem kolebkowym. Wspierały je 4 kolumny: dwie w sali głównej i dwie krótsze na piętrze w części przeznaczonej dla kobiet. Do babińca wchodziło się po schodach znajdujących się bocznych dobudówkach, na zewnątrz budynku. Do wejścia głównego prowadziły schody szerokie na całą fasadę synagogi.
Dziś na terenie synagog stoją inne budynki ale o Żydach puławskich przypomina kamień z tablica pamiątkową umieszczony na rogu ulic Kołłątaja i Piłsudskiego. Szkoda tylko, że nie wspomniano na niej o znajdujących się kiedyś w pobliżu synagogach.
Z widokiem na kościół po drugiej stronie ulicy Piłsudskiego.
Zdjęcia z dnia 28.04.2010 r.
Budynek Gminy Wyznaniowej w Puławach
Ostrzał artyleryjski prowadzony w 1944 roku oszczędził niewiele budynków na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej w Puławach. Na miejscu ruin pobudowano nowe bloki. Pozostawiono jednak zachowany w dość dobrym stanie budynek należący do Gminy Wyznaniowej. Nie wiem jak w tej chwili ale jeszcze niedawno był to budynek komunalny. Przed II wojną światową mieszkał tu rabin Mendel Naj wraz z rodziną (zbieżność nazwiska i imienia z rabinem sandomierskim zapewne przypadkowa). Miał stąd ok. 100m do obu puławskich synagog, po których nie zachowały się żadne ślady.
Zdjęcia z dnia 22.01.2010 r.
Naj związany był (także rodzinnie) z kocką dynastią cadyków. Popierał tamtejszy dwór. Z tego też powodu posiadał silną opozycję w mieście. Część chasydów czuła się bowiem związana z dynastię lubelską. Jednym z owoców tego konfliktu było pozostawianie jeszcze przed 1915 rokiem starej, drewnianej synagogi, która miał być wyburzona po oddaniu do użytku synagogi murowanej. Oprócz tego istniały w kilku domach prywatne domy modlitwy.
Budynek znajduje się przy ulicy Wąskiej. Jest częściowo opuszczony (powybijane szyby na piętrze w środkowej części).
Moja wiedza o tym, że budynek należał do Gminy opiera się na przekazach ustnych. Mogę się mylić ale stan budynku tłumaczono mi jego niewyjaśnionymi prawami własności i przez te kilkanaście lat od momentu gdy o tym mi mówiono stan tylko się pogarsza.